LEEUWARDEN – Henk de Vries schreef meerdere boeken over de Leeuwarder stadshistorie. Vijf jaar na ‘Tussen twee bruggen’ over de Emmakade, met een voorwoord van Annejet van der Zijl, verscheen onlangs het salontafelboek ‘Tussen groene longen en stadsgracht.’ De auteur beschrijft hierin de historie van twee prominente straten: de Spanjaardslaan en Noordersingel.
Een eeuwenoud onverhard en bochtig pad geflankeerd door brede sloten werd in 1568 gebruikt door Spaanse soldaten die in Harlingen waren ontscheept en te voet op weg waren naar het Groninger Heiligerlee om slag te leveren met rebellerende groepen huursoldaten van Adolf van Nassau en Willem Lodewijk. De strijd werd verloren en de Spanjaarden trokken zich met een gedecimeerd leger langs dezelfde weg gedesillusioneerd terug.
Tegelijk met de aanleg in 1832 van de Algemene en de Joodse Begraafplaats (samen met het Rengerspark de ‘groene longen’ in de titel), werd de weg verhard en verbreed, zodat de koetsen de begraafplaats op een veilige manier konden bereiken. De kisten met de stoffelijke overschotten kwamen vanaf de Noorder Stadsgracht ook wel met een praam over het water. De plechtigheid werd dan letterlijk een uitvaart. De brede sloot, die nu voor het grootste deel is gedempt, kreeg de naam Lijkvaart.
Vanaf 1865 vormde de toen al historische weg, die korte tijd later officieel Spanjaardslaan werd genoemd, de rooilijn waar langs woningen werden gebouwd.
Onderdeel van een snelweg
Door de groei van het gemotoriseerd transport werd het drukker en na weer een verbreding en de aanleg van een nieuwe Noorderbrug in 1937 werd de laan vanaf 1950 onderdeel van de autoweg: de E10. Deze liep van Groningen via Leeuwarden, Amsterdam en Brussel naar Parijs. De bewoners ervoeren geen hinder van de toename van de verkeersstroom. De auto werd toen nog gezien als een symbool van vooruitgang en de mensen zaten in de tuin om de voorbijrijdende auto’s te bewonderen. De kinderen noteerden op zomaar een zondagmiddag binnen een half uur kentekens uit acht verschillende landen. De motorkappen van Duitse en Scandinavische auto’s waren uitgerust met kleurrijke bloemenkransen als bewijs dat ze een bezoek hadden gebracht aan de Keukenhof. De aanleg van de rondweg in 1966 zorgde voor vermindering van de verkeersdruk. Die weg is inmiddels ook alweer ontlast door de zogenaamde ‘Haak om Leeuwarden’.
Van beroepsvaart naar pleziervaart
Een vergelijkbare ontwikkeling maakte de Noorderstadsgracht, waaraan de Noordersingel ligt, door. Het transport ging het begin van de 19e eeuw voornamelijk over water, eerst met zeilschepen en daarna met motorschepen. Na de bouw van grotere schepen die uitweken naar andere vaarwegen en de stijgende populariteit van het wegvervoer, werd het rustiger op het water. De laatste decennia is er weer levendigheid met de komst van veel pleziervaarders. Het jaagpad heeft plaatsgemaakt voor elektrische oplaadpalen en in de Prinsentuin is sanitair voor de bootjestoeristen aangebracht. De Noorderstadsgracht heeft zich ontwikkeld tot wat men zegt: een van de mooiste historische binnenhavens in Nederland. De Leeuwarder middenstand vaart er wel bij.
Wie woonden er?
De oorspronkelijke bewoners van de straten waren veelal bankdirecteuren en rentenierende boeren uit het Bildt en omstreken. Leeuwarden telde veel banken en de directeuren behoorden tot de notabelen van de stad. De boeren hielden van ruimte en die was er genoeg met uitzicht over de singel of over landerijen vanuit een nog voor de helft bebouwde Spanjaardslaan. Zo zat men in de stad maar toch was er contact met het platteland.
Ook woonden er meerdere Joodse gezinnen die in de binnenstad van Leeuwarden een winkel hadden. Een groot deel van hen overleefde de kampen niet. Het geroofde onroerend goed werd soms pas na jaren op naam, meestal van erfgenamen, teruggeboekt.
De huizen aan de Spanjaardslaan en Noordersingel waren gewild bij de hogere Duitse legerofficieren. Ze waren ruim en strategisch gelegen tussen het centrum en de vliegbasis. Dit was ook de reden waarom Werner Ross, de hoogste nazibaas in Friesland, hier met zijn gezin ging wonen.
Medici
De grootste beroepsgroep die na de jaren dertig aan de straten was die van de medici. Zij vertrokken uit de binnenstad waar steeds meer winkels kwamen. De twee ziekenhuizen waar de operaties werden uitgevoerd lagen dichtbij. De herenhuizen van de artsen leenden zich goed voor een combinatie van werken en wonen. In de jaren tachtig kwam hier een einde aan. Medici oefenden meer en meer hun praktijk uit in het ziekenhuis of in groepspraktijken met andere artsen. Ook uit oogpunt van privacy voor de arts en de klant was het niet meer wenselijk de patiënten thuis te ontvangen. Een zoon van een psychiater sloot zich een enkele keer op in een kast en hoorde hoe zijn vader indringende gesprekken voerde met een patiënt. De zoon werd later overigens ook psychiater.
De grootste huizen aan de Spanjaardslaan werden al voor de oorlog afgebroken. De onder architectuur van Hendrik Hendriks Kramer (1850-1934) gebouwde kapitale Villa Nijehove voor de puissant rijke koffie- en theehandelaar R.H. Dijkstra (Amsterdam en Leeuwarden) werd al in 1937 bij gebrek aan een vermogende koper gesloopt. De grond werd opgedeeld in kleinere percelen waarop nieuwe huizen werden gebouwd.
Het Diakonessenhuis
Aan de Noordersingel stond het Diakonessenhuis, lange tijd het grootste ziekenhuis van Friesland. Vlakbij de hoofdingang was vele jaren de finish van de Elfstedentocht. In 1942 vond deze plaats onder extreme koude omstandigheden die zorgden voor bevroren ledematen. In het ziekenhuis was toen een ruimte ingericht die al snel de ‘tenenzaal’ werd genoemd en waar overuren werden gedraaid om lichaamsdelen te redden.
Plannen voor nieuwbouw op dezelfde plaats in de jaren zeventig gingen gelukkig niet door. Dat zou namelijk de sloop hebben betekend voor het karakteristieke hoofdgebouw en de nabijgelegen klassieke ‘zusterwoningen’, de parels aan de Noordersingel. Na een fusie werd een nieuw ziekenhuis (MCL) op een andere locatie gebouwd.
De huizenverkopers prezen al rond 1900 de huizen aan als ‘woningen op den mooisten stand’ en nog steeds worden ze in advertenties van makelaars omschreven als ‘herenhuizen op een van de meest gewilde locaties in Leeuwarden’.
Tussen groene longen en stadsgracht
Henk de Vries
Uitgeverij Louise, Grou, 2022
288 p. | € 35
isbn 9789491536885
